موجودیت مفاصل در ستون فقرات (همچنین به عنوان ستون مهره شناخته میشود) امکان می‌دهد که انجام دادن عمل‌هایی مانند ایستادن، راه رفتن، خم شدن و چرخش دادن بدن ممکن شود. در این ستون فقرات کمر، ماده انعطاف‌پذیری به نام غضروف بین استخوان‌های کوچک کمر (یا مهرهها) وجود دارد. این ماده، همراه با مهرهها، ستون فقرات کمر را تشکیل داده و وظیفه ضربه‌گیری را بر عهده دارد تا بتوان کمر را به شکلی روان و بدون درد حرکت داد. با این حال، در برخی موارد، افزایش سن، استفاده بیش از حد از ستون فقرات یا برخی بیماری‌ها می‌توانند منجر به پارگی و تخریب این غضروف‌ها شده و در نتیجه باعث بروز آرتروز در ستون مهره می‌شوند. آرتروز ستون مهره معمولاً همراه با علائمی از قبیل التهاب، خشکی، درد شدید و محدود شدن حرکت ستون مهره همراه است.
آرتروز ستون فقرات چیست؟
آرتروز ستون فقرات عبارت است از التهاب مفاصل فاست در ستون مهره یا مفاصل خارجی که بین ستون مهره و لگن قرار دارند. این بیماری می‌تواند به دلیل سایش و فرسایش ناشی از استفاده روزمره، ناهنجاری خودایمنی، عفونت یا سایر عارضه‌ها بروز کند. گاهی اوقات التهاب، محل اتصال رباط‌ها و تاندون‌ها به استخوان‌های ستون فقرات را هم درگیر می‌کند. اما، آرتروز کمر و گردن، در هر کجای این مناطق بدن که بروز کند دردناک بوده و غالباً مزمن میشود.
انواع آرتروز ستون فقرات
بیش از ۱۰۰ نوع مختلف آرتریت وجود دارد که اکثر آن‌ها در کمر و گردن بروز می‌کنند. اگرچه همه آرتریت‌ها منجر به التهاب می‌شوند، اما این عارضه‌ها، بر اساس منشأشان به دو دسته التهابی و غیرالتهابی (دژنراتیو یا تخریبی) تقسیم می‌شوند.
آرتروز ستون فقرات
آرتروز، که به عنوان آرتریت غیرالتهابی یا دژنراتیو هم شناخته میشود، یکی از شایع‌ترین نوع آرتریت ستون فقرات است. این بیماری معمولاً در ناحیه پایین کمر ظاهر میشود و ناشی از فرسایش و سایش تدریجی غضروف بین مفاصل است. در این بیماری، پارگی و تخریب تدریجی غضروف باعث التهاب و درد میشود. این درد عموماً هنگام خم کردن یا پیچاندن کمر شدیدتر میشود زیرا ناشی از آسیب مکانیکی است. همچنین، آسیب‌های قدیمی کمر هم می‌توانند در گسترش آرتروز دژنراتیو ستون مهره نقش داشته باشند.
آرتروز ستون فقرات معمولاً مفاصل فاست بین مهرهها را درگیر می‌کند. این نوع آرتروز به عنوان آرتروز مفاصل فاست، سندرم مفاصل فاست و بیماری فاست نیز شناخته میشود. گاهی اوقات، بیماری دیسک دژنراتیو هم می‌تواند به بروز آرتروز مفاصل فاست کمک کند. در این حالت، نازک‌تر شدن دیسک‌های بین مهرهها، فشار بیشتری به مفاصل فاست انتقال پیدا می‌کند که این باعث اصطکاک بیشتر و آسیب‌دیدگی بیشتر غضروف میشود.
وقتی که این تغییرات مخرب در گردن اتفاق بیفتد، به آن اسپوندیلوز یا آرتروز گردن گفته میشود. آرتروز گردن همیشه باعث درد نمی‌شود و بسیاری از افراد مبتلا به آن، علائم قابل توجهی ندارند.
روماتیسم مفصلی ستون فقرات
روماتیسم مفصلی یا آرتریت روماتوئید یک ناهنجاری خودایمنی است، به این معنی که باعث میشود سیستم ایمنی بدن به خودش حمله کند. این بیماری سینوویوم (پوشینه مفصلی) را درگیر می‌کند. اگرچه روماتیسم مفصلی بیشتر در مفاصل غیر ستون فقرات شایع است، اما می‌تواند ستون فقرات و خصوصاً ستون مهر‌ه‌های گردنی را هم درگیر کند. روماتیسم مفصلی به خاطر سایش و فرسایش ناشی از کارهای روزمره رخ نمی‌دهد و به همین دلیل یک آرتریت التهابی محسوب میشود. در این عارضه، حتی در مواقعی که از مفاصل ستون فقرات استفاده نمی‌شود هم کمردرد وجود دارد. به علاوه، روماتیسم مفصلی بیشتر در زنان بروز می‌کند تا مردان.
اسپوندیلوآرتریت
اسپوندیلوآرتریت‌ها گروهی از بیماری‌های التهابی هستند که هم مفاصل و هم محل اتصال رباط‌ها و تاندون‌ها به استخوان‌ها را درگیر می‌کنند. اسپوندیلوآرتریت اگرچه منشأ التهابی دارد، اما با روماتیسم مفصلی یکی نیست.
اسپوندیلوآرتریت چند شکل دارد که برخی از آن‌ها بیشتر از سایرین در ستون فقرات بروز می‌کنند:
- اسپوندیلیت آنکیلوزان یا روماتیسم ستون فقرات نوعی آرتروز ستون فقرات است که باعث التهاب مهرهها و مفاصل خاجی در پایین ستون فقرات میشود. در موارد شدید، چند مهره به هم جوش خورده و باعث ایجاد قوز در ستون فقرات پشت می‌شوند.
- آرتریت پسوریاتیک با پسوریازیس در ارتباط است که خود یک بیماری خودایمنی بوده و باعث یک سری راش‌های پوسته‌دار میشود که ایجاد خارش می‌کنند. عموماً، بیماران قبل از این آرتریت دچار پسوریازیس می‌شوند، البته گاهی عکس این هم اتفاق می‌افتد. این عارضه اگرچه بیشتر مفاصل کوچکتر را درگیر می‌کند اما می‌تواند در ستون فقرات هم بروز کند.
- آرتروز واکنشی، یک التهاب مفصلی است که در واکنش به عفونت جای دیگری از بدن (که اغلب روده‌ها یا آلت تناسلی است) بروز می‌کند. آرتروز واکنشی در ستون فقرات، معمولاً در پایین کمر بروز کرده و عموماً خودبه خود رفع میشود.
- آرتریت آنتروپاتیک نوعی از آرتریت است که با بیماری التهاب روده ارتباط دارد. البته فقط درصدی از مبتلایان به التهاب روده دچار آرتریت می‌شوند که آرتریت همه‌ی آن هم در ستون فقراتشان نیست. معمولاً شدت گرفتن آرتریت آنتروپاتیک با شدت گرفتن بیماری التهاب روده هم‌زمان بوده اما زمان‌بندی و شدت این بیماری‌ها برای هر شخص متفاوت است.
- انواع دیگر اسپوندیلوآرتریت‌ها عبارتند از اسپوندیلوآرتریت‌های افتراق نیافته (Undifferentiated Spondyloarthritis) (به حالتی گفته میشود که علائم و نشانه‌ها با هیچ یک از انواع شناخته شده همخوانی ندارد) و اسپوندیلوآرتریت‌های جوانان (Juvenile Spondyloarthritis) (وقتی که علائم در کودکی شروع می‌شوند).
مطابق طبقه‌بندی دیگری، اگر نوع خاصی از آرتروز مفاصل ستون فقرات پشت یا خاجی را درگیر کند، به آن اسپوندیلوآرتریت محوری گفته میشود. اما اگر مفاصل و تاندون‌های دیگری دچار التهاب شده باشند، نام بیماری «اسپوندیلوآرتریت جانبی» است.
علل آرتروز ستون فقرات
آرتروز ستون مهره معمولاً به علت آسیب داخلی به مفاصل فاست بروز می‌کند. سطوح مفاصل فاست دارای پوشش نرمی از غضروف هستند که هنگام حرکت کردن مفصل مانع از ایجاد اصطکاک بین دو استخوان مفصل شده و اجازه می‌دهد که مفصل به شکل روانی حرکت کند. با این حال، مفصل می‌تواند از طریق پروسه زیر دچار درد شود:
- غضروف یک طرف مفصل فاست آسیب می‌بیند. هر بار که ستون فقرات حرکت می‌کند غضروف آسیب‌دیده به طرف دیگر مفصل مالیده میشود که همین منجر به آسیب‌دیدگی بیشتر هر دو طرف میشود.
- آسیب‌دیدگی و اصطکاک در مفصل منجر به التهاب میشود.
- مفاصل فاستِ ورم کرده این سیگنال درد را از طریق یک رشته عصب (شاخه مدیال) که از بین مفاصل فاست عبور می‌کند انتقال می‌دهد.
- سپس این سیگنال باعث ایجاد اسپاسم در عضلات کمر میشود.
- ترکیب اسپاسم عضلانی و التهاب مفاصل منجر به درد پایین کمر میشود.
مفاصل فاست ستون فقرات مستعد ابتلا به آرتروز هستند. این مفاصل، در مقایسه با مقدار وزنی از بدن که تحمل می‌کنند خیلی کوچک هستند و به همین خاطر فشار وارده بر آن‌ها باعث میشود که احتمال آسیب‌دیدگی آن‌ها بالا برود. انباشته شدن آسیب‌ها در طول زندگی، باعث تخریب مفاصل میشود.
علائم آرتروز ستون فقرات
آرتروز ستون فقرات باعث خشکی و درد پایین کمر میشود. خشکی، صبح‌ها هنگام بیدار شدن از خواب در بدترین حالت بوده، معمولاً با فعالیت بهتر میشود و سپس نزدیک به پایین روز بدتر میشود. احتمالاً دلیل این امر این است که در طول شب که مفصل فعالیت نداشته مایع در آن جمع و منجر به افزایش ورم میشود.
تمام علائم و نشانه‌های معمول آرتروز ستون فقرات، ترکیبی از موارد زیر هستند:
- خشکی و درد پشت یا گردن که معمولاً هنگام صبح بدتر است (خصوصاً حدود ۳۰ دقیقه اول بعد از بیدار شدن) و غالباً به آن «درد حرکت اول» گفته میشود.
- معمولاً در طول روز، همانطور شخص فعالیت‌های روزمره‌اش را انجام می‌دهد، درد هم به سطح قابل تحمل‌تری کاهش پیدا می‌کند.
- عموماً، بعد از ظهرها، درد و خشکی دوباره بدتر می‌شوند.
- غالباً دردی که باعث میشود شخص از خواب بیدار شود نشانه آرتروز است.
- ورم و گرمی در یک یا چند مفصل؛ خصوصاً در طول تغییر آب و هوا (که می‌تواند ناشی از تغییر فشار و خنک شدن هوا باشد).
- درد موضعی در موقعی که روی مفصل یا ناحیه درگیر ستون فقرات فشار داده شود.
- درد مداوم یا مقطعی در یک مفصل که غالباً به شکل یک درد مبهم بروز کرده و حرکت کردن، آن را بدتر می‌کند.
- از دست رفتن انعطاف‌پذیری مفصل، مثل ناتوانی در خم شدن و برداشتن چیزی از روی زمین.
- احساسی شبیه خرد شدن چیزی یا شنیدن صدای مالیده شدن استخوان‌ها روی یکدیگر در هنگام حرکت دادن مفصل، که خصوصاً در گردن بروز می‌کند.
- احساس نیشگون، مورمور شدن یا بی‌حسی در یک عصب یا نخاع، که می‌تواند ناشی از تشکیل خارهای استخوانی در لبه مفاصل ستون فقرات باشد که باعث تحریک عصب‌ها می‌شوند.
درد و خشکی مفاصل فاست می‌تواند بعد از یک دوره طولانی بی‌فعالیتی بروز کند، مثل موقع نشستن در مسافرت‌های طولانی یا بعد از دیدن یک فیلم دو ساعته. وقتی آرتروز پیشرفت کرده و اصطکاک آزار دهنده‌ی بین استخوان‌ها افزایش پیدا می‌کند، غالباً درد، حتی در موقع استراحت یا انجام حرکات خیلی کوچک هم بسیار شدید است.
در آرتروزهای پیشرونده، در ابتدا ممکن است فقط یک مفصل درگیر شود، اما با گذشت زمان و انجام فعالیت‌های بیشتر، مفاصل زیادی از بدن (مثلاً در قاعده گردن، یا زانوها، مفاصل ران، دست‌ها و پاها) دچار این عارضه می‌شوند.
درد پایین کمرِ ناشی از آرتروز مفاصل فاست الگوی مشخصی دارد که به شرح زیر است:
- درد عمدتاً (یعنی بیش از ۸۰ درصد) در کمر بوده و به باسن انتشار پیدا می‌کند؛ اما اغلب احساس میشود که واقعاً در ناحیه لگن قرار دارد.
- غالباً وقتی که عارضه بدتر میشود، بیماران در ناحیه بیرونی ران‌ها دچار درد سوزانی شده که گاهی اوقات به پایین پاها منتشر میشود.
- از آنجا که درد به پایین پاها منتشر میشود، بیماران و حتی گاهی پزشکان، این مشکل را با درد ریشه عصب اشتباه می‌گیرند.
پروسه سه مرحله‌ای تشخیص آرتروز
معمولاً، تشخیص آرتروز ستون فقرات از طریق یک پروسه سه مرحله‌ای انجام میشود که شروع آن با دریافت تاریخچه کامل پزشکی بیمار است.
تاریخچه پزشکی
در اینجا از بیمار خواسته میشود تا علائم خود را توضیح بدهد، مثلاً شرحی از درد، خشکی و عملکرد مفاصلش ارائه بدهد و بگوید که علائمش چطور شروع شدند و در طول زمان چه تغییراتی داشته‌اند.
بیمار همچنین باید توضیح بدهد که علائم چه تأثیری بر زندگی روزمره و فعالیت‌های کاری او داشته‌اند.
تاریخچه پزشکی شامل سایر عارضه‌های پزشکی بیمار، داروهایی که در حال حاضر مصرف می‌کند، درمان‌هایی که قبلاً انجام داده، سوابق خانوادگی، و عادات عمومی سبک زندگی او (مثل مصرف الکل، سیگار کشیدن و غیره) هم میشود.
پزشکان معمولاً، موقع رسیدگی به درد آرتروز و مشکلات مربوط به آن، در مورد مواردی که باعث بروز یا بدتر شدن درد می‌شوند و همچنین چیزی‌هایی که باعث تسکین یا جلوگیری از درد می‌شوند یک سری سؤالات کلیدی می‌پرسند. بقیه سؤالات هم عموماً به بحث‌های خاصی از سبک زندگی، مثل تمرینات فیزیکی، تغذیه و فعالیت پیشگیرانه و ورزشی مربوط میشود.
معاینه فیزیکی
پزشک، برای ارزیابی وضعیت کلی سلامت، وضعیت عضلانی اسکلتی، عملکرد عصب‌ها و واکنش‌ها و همچنین بررسی مستقیم مفاصل درگیر کمر بیمار، از او یک معاینه فیزیکی به عمل می‌آورد.
در اینجا پزشک، قدرت عضلات، انعطاف‌پذیری و توانایی بیمار در انجام فعالیت‌های روزمره مثل راه رفتن، خم شدن و کشیده کردن بدن را بررسی می‌کند. همچنین ممکن است پزشک از بیمار بخواهد یک سری تمرینات ورزشی را انجام بدهد تا بتواند دامنه حرکت او را آزمایش کرده و مشخص کند که چه حرکاتی درد را بدتر می‌کنند.
عکس رادیولوژی و اسکن‌ها
پزشک یک عکس رادیولوژی تجویز می‌کند تا ببیند که آیا مفصل آسیب دیده و اینکه میزان آسیب‌دیدگی آن چقدر بوده است. عکس‌های رادیولوژی می‌توانند از دست رفتن غضروف، شکستگی‌های فشاری و وجود و محل خارهای استخوانی را نشان بدهند. به علاوه، عکس‌های رادیولوژی به پزشک کمک می‌کنند تا مطمئن شود که سایر عوامل، نقشی در عارضه بیمار نداشته و همچنین بتواند به شکل بهتری برای ارجاع بیمار به یک متخصص مناسب تصمیم بگیرد.
البته، باید به یاد داشت که آنچه عکس‌های رادیولوژی نشان می‌دهند ممکن است ارتباطی با وجود یا عدم وجود آرتروز و دردهای مرتبط با آن نداشته باشند. برای مثال:
- اکثر افراد بالای ۶۰ سال در ستون فقراتشان دچار تغییرات دژنراتیوی می‌شوند که با آرتروز همخوانی دارند، اما حدود ۸۵% آن‌ها هیچگونه خشکی و دردی را تجربه نمی‌کنند.
- همچنین، ممکن است بیمار در مراحل اولیه آرتروز علائمی داشته باشد اما عکس رادیولوژی گرفته شده در این دوره نتواند وجود هیچگونه آسیبی به مفاصل را نشان بدهد.
پس به دلایل فوق، تاریخچه پزشکی و معاینه فیزیکی نقشی کلیدی در رسیدن به یک تشخیص بالینی دقیق و طراحی یک برنامه درمانی مناسب دارند.
سی‌تی‌اسکن
از سی‌تی‌اسکن برای نشان دادن بهتر وضعیت کانال نخاعی و ساختارهای اطراف آن استفاده میشود.
البته، ممکن است سی‌تی‌اسکن شامل میلوگرافی هم باشد که در آن یک ماده یا رنگ حاجب به ستون فقرات تزریق میشود تا مشکلاتی مثل بیرون‌زدگی دیسک یا خارهای استخوانی که به نخاع یا عصب‌ها فشار وارد می‌آورند بهتر دیده شوند.
ام‌آرآی
ام‌آرآی یک روش تصویربرداری پیچیده است که می‌تواند تصاویر دقیق و با جزئیاتی از نخاع، ریشه‌های عصبی، دیسک‌ها، رباط‌ها و بافت‌ها و فضاهای اطراف آن‌ها فراهم کند.
در ام‌آرآی، معمولاً بیمار باید به مدت حدود ۴۰ دقیقه در یک استوانه افقی دراز بکشد. البته، اسکنرهای ام‌آرآی با قاب باز، و حتی ایستاده هم وجود دارد که می‌توانند برای افراد مبتلا به «ترس از محیط‌های بسته» مناسب باشند.
اسکن‌های ام‌آرآی را می‌توان طوری تنظیم کرد که جزئیات بافت‌ها، مثل آب موجود در بافت، که می‌تواند برای تشخیص تخریب دیسک، عفونت‌ها و تومورها مهم باشد هم به خوبی دیده شوند.
درمان آرتروز ستون مهره
داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی بدون نسخه مثل استامینوفن می‌توانند درد را تسکین داده و التهاب را کاهش بدهند. اگر دوز استاندارد داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی جواب ندهد، پزشکی می‌تواند نوع قوی‌تری از این داروها را تجویز کند. به علاوه، از «داروهای ضدروماتیسمی اصلاح کننده بیماری» هم می‌توان به عنوان داروی آرتروز ستون فقرات استفاده کرد چراکه آن‌ها قادرند پیشروی آرتروز را کم کنند.
درمان‌های موجود برای تسکین سریع آرتروز ستون فقرات پشت عبارتند از کمپرس‌های گرم و سرد برای بهبود جریان خون، کاهش ورم و تسکین اسپاسم‌های عضلانی.
موارد زیر می‌توانند به کاهش علائم آرتروز ستون فقرات کمک کنند:
- حفظ وزن بدن در یک سطح مناسب
- پیروی از یک رژیم غذایی سالم، شامل خوراکی‌های کاهش دهنده‌ی التهاب
- اجتناب از کشیدن سیگار
- اجتناب از مصرف الکل
فیزیوتراپی می‌تواند علاوه بر بهبود دامنه حرکتی و انعطاف‌پذیری، قدرت و استحکام عضلات و استخوان‌ها را افزایش داده و با تقویت عضلات مرکزی باعث ثبات ستون فقرات شود.
فعالیت فیزیکی منظم می‌تواند درد را کاهش داده و قابلیت حرکت، وضعیت خلقی و کیفیت زندگی مبتلایان به آرتروز را بهبود بدهد. تداوم فعالیت‌های فیزیکی همچنین کمک می‌کند تا احتمال ابتلای افراد به سایر مشکلات پزشکی مثل بیماری‌های قلبی و دیابت کمتر شود.
اما در نهایت، گزینه‌های جراحی، مثل جراحی تعویض مفصل و فیوژن مفاصل، می‌تواند آخرین راه چاره برای مبتلایان به آرتروز شدید باشد.
چه کسانی در معرض ابتلا به آرتروز قرار دارند؟
هرکسی ممکن است به آرتروز مبتلا شود، اما برخی افراد در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به این عارضه هستند. آرتروز غالباً در افراد بالای ۵۰ سال بروز می‌کند؛ به علاوه، احتمال ابتلا به این عارضه در افرادی که اضافه وزن داشته یا دچار چاقی مفرط هستند بیشتر است چراکه اضافه وزن باعث میشود فشار بیشتری به مفاصل وارد شود.
سایر عوامل خطرزا برای ابتلا به آرتروز عبارتند از:
- سابقه خانوادگی
- آسیب‌دیدگی
- شرکت در برخی فعالیت‌های ورزشی خاص
- دیابت
- نقص عملکرد سیستم ایمنی
- جنسیت (زنان بیش از مردان به آرتروز مبتلا می‌شوند)
اگر دچار کمردرد شده‌اید، دامنه حرکتی‌تان کاهش پیدا کرده یا دست و پاهایتان بی‌حس یا مورمور می‌شوند، حتماً باید به یک متخصص مراجعه کنید. هرچه زودتر توسط متخصص ویزیت شوید، سریع‌تر درمان خواهید شد و به علاوه، به یاد داشته باشید که اقدام زود هنگام برای تشخیص بیماری، غالباً منجر به پیشگیری و درمان بهتر میشود.
پیشگیری از آرتروز ستون فقرات
اقدامات احتیاطی که برای سلامت عمومی کمر توصیه می‌شوند می‌توانند به جلوگیری از آرتروز ستون فقرات یا بدتر شدن آن هم کمک کنند. این اقدامات عبارتند از:
- کاهش خطر آسیب‌دیدگی با استفاده از روش صحیح بلند کردن اجسام سنگین
- حفظ حالت بدنی (پاسچر) مناسب
- ورزش مرتب
- حفظ وزن بدن در یک سطح متعادل
- رژیم غذایی سالم
- پوشیدن کفش‌های مناسب، چراکه بعضی کفش‌ها با به هم زدن حالت بدنی باعث عوارض بلند مدت می‌شوند
- ترک سیگار
چشم‌انداز بلند مدت برای آرتروز ستون فقرات
آرتروز یک بیماری تخریبی و مزمن است که ممکن است منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر شود. به عبارت دیگر، درمان قطعی برای آرتروز وجود ندارد و بسیاری از افراد با درد کمر و گردن ناشی از این بیماری باید با آن زندگی کنند. گاهی اوقات، آرتروز می‌تواند منجر به مشکلات دیگر در ستون فقرات شود، از جمله خارهای استخوانی، تنگی کانال نخاعی و فشرده شدن عصب.
بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان هم می‌تواند باعث بروز مشکلات دیگر در ستون فقرات شود، از جمله شکستگی‌های فشاری، تخریب و نازک شدن مهرهها و همچنین کیفوز (یا قوز کمر). با این حال، افراد مبتلا به آرتروز می‌توانند با مدیریت مناسب زندگی خود، درد و التهاب را کاهش داده، قابلیت حرکت مفاصل خود را حفظ کرده و از آسیب‌های بیشتر جلوگیری کنند.
انجام ورزش منظم می‌تواند برای افراد مبتلا به آرتروز ستون فقرات مفید باشد، زیرا با افزایش قدرت عضلات و مفاصل، کاهش وزن اضافی و حفظ حالت بدنی مناسب، می‌توانند از درد و مشکلات ناشی از بیماری کمترین اثر را داشته باشند. پیروی از برنامه درمانی تجویز شده و ایجاد تغییرات مثبت در سبک زندگی می‌تواند به شما کمک کند تا بدون درد فعالیت‌های روزمره‌تان را انجام دهید و سبک زندگی فعالی داشته باشید.
