توانبخشی ام اس (MS) با چه روش هایی انجام میشود؟

ام اس بیماری مزمن و معمولاً پیشرونده‌ای است که عموماً جوانان را درگیر می‌کند. ام اس را می‌توان با مدیریت دارویی و توانبخشی با موفقیت کنترل کرد. درمانگران در بازیابی و حفظ قدرت، انعطاف‌پذیری و تناسب عمومی بدن به بیماران مبتلا به ام اس کمک می‌کنند تا بتوانند زندگی فعال و پرباری داشته باشند.

گروه توانبخشی ام اس از پزشک، روانشناس، متخصص فیزیوتراپی، متخصص کاردرمانی و آسیب‌شناس گفتار ـ زبان تشکیل می‌شود که همگی برای تهیه طرح درمانی جامع با هم همکاری می‌کنند. گروه توانبخشی کیفیت زندگی بیماران را از طریق درمان دستی، آموزش و تجویز حرکات اصلاحی بهبود می‌دهد.

ام اس چیست؟

میلین ماده‌ای است که عصب‌های سیستم مرکزی بدن را می‌پوشاند و از آنها محافظت می‌کند، این ماده در اثر ابتلا به ام اس از بین می‌رود. عصب‌ها بدون غلاف میلین نمی‌توانند به خوبی با هم ارتباط برقرار کنند. علائم ام اس در تمام بیماران یکسان نیست و بستگی به این دارد که کدام بخش از سیستم عصبی آسیب دیده است ـ ام اس به ساختارهای کنترل کننده حرکت، حواس و فرایندهای ذهنی و هیجانی آسیب می‌زند. یکی از نخستین نشانه‌های ام اس تغییرات بینایی مانند دوبینی است. تقریباً تمام بیماران مبتلا به MS در راه رفتن و کنترل دیگر حرکات بدن دچار مشکل می‌شوند.

هرچند ام اس به ندرت کشنده است، عوارض آن، از قبیل مشکلات تنفسی، آسیب‌های ناشی از زمین خوردن و کاهش توانایی حرکتی عمومی شدید است. فرایند بیماری را می‌توان با درمان پزشکی و فیزیوتراپی مناسب کنترل کرد و توانایی حرکتی را نیز بهبود داد و حفظ کرد.

نشانه‌ها و علائم ام اس

ام اس نشانه‌ها و علائم گوناگونی دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• خستگی شدید و مزمنی که با استراحت کردن برطرف نمی‌شود؛
• دشواری در راه رفتن و مشکلات تعادلی؛
• سفتی و گرفتگی یا احساس سنگینی در پاها یا بازوها؛
• مشکلات مثانه و یا روده مانند فوریت ادراری یا نشت ادرار؛
• اختلالات جنسی مانند بی‌حسی، خشکی، کم شدن میل جنسی و به سختی به ارگاسم رسیدن؛
• مشکلات حافظه و تفکر؛
• درد و حس‌های ناخوشایند دیگر؛
• مشکلات خلقی یا هیجانی مانند افسردگی یا دل‌مردگی و بی‌تفاوتی؛
• اختلالات بینایی مانند مشکل در کنترل کردن حرکت چشم‌ها، دوبینی و تاری دید؛
• سرگیجه یا ورتیگو و
• اختلالات گفتاری و بلع.

مدیریت دارویی بسیاری از نشانه‌ها و علائم ام اس یا حتی تمام آنها را بهبود می‌دهد. چون عوارض ام اس در تمام بیماران یکسان نیست، ممکن است بیمارانی که به نوع یکسانی از ام اس مبتلا هستند، نشانه‌ها و علائم متفاوتی را تجربه کنند.

نوسان علائم 

علائم ام اس می‌تواند رفت و برگشتی باشد و ممکن است بیماری وارد فاز بهبود شود. هنگامی‌که بیماری عود می‌کند، ممکن است مدت استمرار و شدت علائم متفاوت با دفعه قبل باشد. گرم شدن بسیار شدید، مثلاً در اثر ورزش کردن یا قرارگیری در محیط بسیار گرم می‌تواند باعث عود ام اس شود. عود شدید ام اس باعث بستری شدن بیماران می‌شود، اما علائم خفیف‌تر را می‌توان با مصرف دارو در خانه مدیریت کرد. علائم پس از عود بیماری مجدداً فروکش می‌کند، اما ممکن است در این مدت اندکی موجب کاهش عملکردها شده باشد. برخی بیماران بدون هیچ عارضه‌ای مرحله عود ام اس را پشت سر می‌گذارند، اما عده‌ای دچار سطح بالاتری از ناپایداری می‌شوند.

وقتی ام اس وارد مرحله بهبود می‌شود، وضعیت بیمار پایدار می‌شود و با بهبودی نسبی می‌تواند کارهای روزمره را انجام بدهد. متخصص طب فیزیکی و توانبخشی در بازیابی قدرت و استقامت در دوران بهبود به بیمار کمک می‌کند.

افسردگی 

اکثر بیماران مبتلا به ام اس دچار افسردگی می‌شوند، احتمال مبتلا شدن بیماران ام اس به افسردگی ۷۰ درصد بالاتر از افراد هم‌سن و سالشان است. افسردگی دوران تطبیق اولیۀ پس از تشخیص دادن بیماری را دشوارتر می‌کند. مواجهه با چالش‌های مداوم ام اس گاهی‌اوقات کلافه‌کننده و طاقت‌فرسا می‌شود و افسردگی کیفیت زندگی بیمار را به شدت تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. به همین دلایل مدیریت دارویی در کنار کنترل افسردگی پیشنهاد می‌شود. گروه متخصصین درمان ام اس، شامل پزشک و متخصص توانبخشی، به بیماران کمک می‌کنند تا به اهدافشان برای داشتن یک زندگی فعال و پربار برسند.

تشخیص ام اس

پزشکان ام اس را بر اساس سه معیار زیر تشخیص می‌دهند:

• شواهد بالینی یا MRI که از آسیب دیدن سیستم عصبی مرکزی در دو بخش مختلف بدن حکایت داشته باشد: برای مثال بروز علائم در بازوها و پاها، کاهش مهارت‌های حسی و حرکتی، بینایی و گفتار؛
• شواهد بالینی یا MRI که بیانگر به تازگی آسیب دیدن مغز، نخاع یا عصب بینایی در زمان‌های مختلف باشد یا به دست آوردن یافته‌های غیرعادی در مایع مغزی ـ نخاعی از طریق پونکسیون کمری و
• رد احتمال ابتلا به عارضه‌هایی با علائم مشابه مانند سکته مغزی، تومور یا دیگر بیماری‌های عصبی پیشرونده.

روش‌های توانبخشی ام اس

چون اثر ام اس بر تمام بیماران یکسان نیست، پزشکان معتقدند که رویکرد درمانی باید متناسب با شرایط بیمار تعدیل شود. متخصص توانبخشی نیازهای بیمار را ارزیابی می‌کند، در مدیریت درد به او کمک می‌کند، پیشرفتش را دنبال می‌کند و طرح درمان را با دیگر متخصصانی که به مدیریت علائم گوناگون ام اس کمک می‌کنند، هماهنگ می‌کند.

• تغییر شناختی، اضطراب و مشکلات خلقی: روانشناس توانبخشی در مدیریت این عارضه‌ها به بیمار کمک می‌کند و راهبردهای لازم را برای مقابله با بیماری غیرقابل‌پیش‌بینی و مزمنی مانند ام اس به او آموزش می‌دهد؛
• مشکلات مربوط به توانایی حرکتی، تعادل و ضعف: متخصص توانبخشی در بازیابی قدرت از دست رفته به بیماران کمک می‌کند، استفاده از دستگاه‌های کمکی را متناسب با نیازهای بیمار به او توصیه می‌کند و روش استفاده از این وسایل مانند عصای زیربغل، عصا یا صندلی چرخ‌دار را به او آموزش می‌دهد؛
• فعالیت‌های زندگی روزمره: مانند آشپزی، لباس پوشیدن، مدیریت امور مالی و یادگیری روش‌های جدید برای مدیریت بهداشت فردی: متخصص کاردرمانی به بیماران کمک می‌کند تا این وظایف و کارهای روزمره مشابه را انجام بدهند و
• توانبخشی شناختی و مشکلات زبانی و بلع: متخصصان مجرب آسیب‌شناسی زبان و گفتار راهبردهای توانبخشی را برای کمک به بیشینه‌سازی توانایی‌های مرتبط با مدیریت عملکردهای شناختی ارائه می‌دهند.

متخصص فیزیوتراپی چه کمکی به درمان ام اس می‌کند؟

هدف اصلی از فیزیوتراپی ام اس این است که بیمار دوباره بتواند نقش‌هایش را در خانه، محل کار و جامعه به عهده بگیرد. متخصص بیمار را در اولین جلسه فیزیوتراپی به طور کامل معاینه می‌کند تا متوجه نقص‌ها و آسیب‌های موجود، از قبیل ضعف، درد، بی‌حسی، عدم‌تعادل یا عدم‌ هماهنگی بشود و محدودیت‌های فعالیتی و مشارکتی را شناسایی کند ـ منظور از محدودیت‌های فعالیتی دشواری در انجام دادن کارهای روزمره‌ای مانند راه رفتن، لباس پوشیدن یا سوار ماشین شدن است، محدودیت‌های مشارکتی به کاهش توانایی بیمار برای انجام فعالیت‌های متداولی مانند وظایف خانوادگی و شغلی، مراقبت از خود یا خانواده یا انجام دادن فعالیت‌های اجتماعی و یا تفریحی اشاره دارد. متخصص فیزیوتراپی برنامه ورزش‌درمانی خاصی را پس از معاینه با توجه به وضعیت و اهداف بیمار تهیه می‌کند که شامل برنامه ورزش خانگی و آموزش ورزش‌های جامعه‌محور می‌شود.

پژوهش‌ها نشان داده است که بیماران در مراحل اولیه ام اس با تغییراتی در توانایی راه رفتن، تعادل و تنفس مواجه می‌شوند. این نشانه‌های اولیه در صورت نادیده گرفته شدن می‌تواند به ناتوانایی شدیدتر تبدیل شود. شروع سریع فیزیوتراپی و توانبخشی بهترین اقدام پس از تشخیص دادن ام اس است، به‌این ترتیب مشکلات خفیف بهبود می‌یابد و سرعت پیشرفت علائم ام اس نیز احتمالاً آهسته می‌شود.

برنامه ورزش‌درمانی

ورزش‌درمانی شامل تمرین‌های تقویتی، تعادلی، کششی و ایروبیک با استفاده از تردمیل، دستگاه روئینگ یا نوعی دوچرخه ثابت در مراحل اولیه ام اس برای بیماران مفید است. به‌طور کلی برنامه ورزش‌درمانی باید مبتنی بر توانایی بیمار باشد و متناسب با سطح تحمل بیمار پیشرفت کند. فیزیوتراپی در مراحل اولیه ام اس با این هدف انجام می‌شود که در انجام دادن تمام فعالیت‌های معمول و استفاده از تکنیک‌های بهینه انطباق با ام اس به بیمار کمک کند.

به موازات پیشرفت بیماری ام اس ممکن است ناتوانایی‌های دیگری ایجاد شود. پژوهش‌های انجام شده بیانگر آن است که به اتمام رساندن چند نوع برنامه ورزش‌درمانی بیماران ام اس را از مزایای متعددی در حوزه‌های گوناگون برخوردار می‌سازد. ورزش ایروبیک، استفاده از تجهیزاتی مانند دستگاه اسکی فضایی، تردمیل و دوچرخه ثابت می‌تواند قدرت پاها، توانایی راه رفتن، استقامت ورزشی، تعادل و خلق و خو را بهبود بدهد.

تقویت عمومی 

تقویت عمومی بازوها و پاها، حرکات تعادلی، نرمش‌های کششی و تکنیک‌های تن‌آرامی نیز از جمله برنامه‌های ورزشی مفید برای ام اس به شمار می‌آید. این نوع ورزش‌ها توانایی راه رفتن، قدرت پاها و تعادل عمومی را حین انجام فعالیت‌های روزمره بهبود می‌دهد.

آب درمانی

آب‌درمانی روش مفیدی برای افزایش فعالیت بیماران مبتلا به ام اس است. دمای استخر به حفظ دمای مرکزی معمول بدن در زمان ورزش کمک می‌کند و به این ترتیب قدرت عمومی افزایش می‌یابد. شناوری آب نیز از بیمارانی حمایت می‌کند که نمی‌توانند روی زمین سفت راه بروند و مقاومت ملایمی را نیز در برابر انجام حرکات ورزشی اعمال می‌کند.

تای‌چی و یوگا

ورزش‌درمانی شامل تای‌چی و یوگا می‌تواند برای بیماران مبتلا به ام اس مفید باشد. تای‌چی ورزش مبتنی بر حرکت ملایم و با شدت پایینی است که می‌توان آن را در حالت ایستاده یا نشسته انجام داد. در تای‌چی بر تنفس عمیق نیز تأکید می‌شود. یوگا شامل تمرین‌های تنفسی، تقویتی و انعطاف‌پذیری، مدیتیشن یا تکنیک‌های تن‌آرامی می‌شود. متخصص فیزیوتراپی آموزش‌دیده در این زمینه‌ها ورزش‌ها را متناسب با نیازها و اهداف هر بیمار تعدیل می‌کند.

تمام بزرگسالان باید حداقل ۱۵۰ دقیقه ورزش متوسط را در هفته انجام بدهند ـ ۱۵۰ دقیقه را می‌توان در ۵ روز در جلسات سی دقیقه‌ای برنامه‌ریزی کرد.

کاردرمانی

متخصص کاردرمانی حوزه‌هایی از مراقبت فردی، کار یا تفریح را بهبود می‌دهد که بیمار در آنها به مشکل برخورد کرده است. اهداف کاردرمانی به روش‌های زیر تأمین می‌شود:

• فعالیت‌های عملکردی فردی یا گروهی؛
• ارزیابی عملکرد بیمار در محیط کار یا زندگی و تعیین تجهیزات و تغییرات لازم یا توانبخشی بیشتر و
• درمان دستی که شامل برنامه‌های ورزشی و بستن آتل می‌شود.

گفتاردرمانی

برقراری ارتباط و بلع بخش مهمی از زندگی است و بروز مشکل در این زمینه‌ها اثر چشمگیری بر کیفیت زندگی خواهد داشت. گفتاردرمانگر در موارد زیر به بیماران ام اس کمک می‌کند:

• آموزش دادن شیوه برقراری ارتباط با بیمار مبتلا به دیسفازی یا اختلال گفتار به خانواده و پرستاران بیمار؛
• توصیه کردن وسایل کمک‌ارتباطی مفید و
• درمان در مرکز یا خانه.

عصب‌روان‌شناسی

متخصص عصب‌روان‌شناسی بالینی موارد زیر را انجام می‌دهد:

• ارزیابی دقیق از عملکرد بیمار، به‌ویژه شناخت، رفتار و حالت هیجانی و
• توصیه، مشاوره، آموزش و نظارت بر دیگر متخصصان، خانواده و پرستاران بیمار.

ارتزهای خاص ام اس

متخصص ارتز که با گروه توانبخشی ام اس همکاری می‌کند، ارتزهایی را به طور سفارشی برای بیمار طراحی و تهیه می‌کند تا این ارتزهای خاص بهترین مکمل برای درمان و توانبخشی بیماران ام اس باشند. ارتزهای زیر برای بیماران ام اس کاربرد دارند:

• ارتزهایی که از افتادگی پا جلوگیری و به راه رفتن کمک می‌کنند؛
• کفی کفشی که هم‌ترازی، گام برداشتن و حس عمقی را بهبود دهد و
• تغییر دادن کفش به نحوی که اختلاف داشتن طول دو پا جبران شود و هم‌ترازی و توانایی حرکتی بهبود یابد.

پیشگیری از ام اس

دانشمندان هنوز به علت دقیق بروز MS پی نبرده‌اند. بهترین اقدام برای پیشگیری از ام اس داشتن یک سبک زندگی سالم است. ورزش کردن به مدت حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته ـ هر روز یا پنج روز در هفته به مدت ۳۰ دقیقه ـ رعایت رژیم غذایی سالم، خواب کافی و مدیریت استرس روزمره جنبه‌هایی از سبک زندگی سالم به شمار می‌آید. تشخیص زودهنگام و درمان مناسب ام اس می‌تواند زندگی فعال‌تر و موفق‌تری را برای‌تان به ارمغان بیاورد.