آمپوتاسیون یا قطع عضو یک نوع روش جراحی است که جهت برداشتن عضوی از بدن به طور کامل و یا جزئی که در اثر جراحت، نقص مادرزادی یا بیماری دچار آسیبدیدگی شده است مورد استفاده قرار میگیرد. انجام آمپوتاسیون در هر سنی امکانپذیر است ولی بیشتر در افراد ۶۵ سال به بالا انجام میشود. از دست دادن عضوی از بدن باعث از کار افتادگی دائمی میشود و میتواند بر اعتماد به نفس شخص و قابلیت حرکتی او تأثیر بگذارد. توانبخشی بیمار نقص عضو پس از جراحی صورت میگیرد. با بهبود قابلیت حرکتی بیمار، معمولاً برنامه توانبخشی جامعتری مورد استفاده قرار میگیرد. در این مقاله در ارتباط با مراقبتهای بعد از آمپوتاسیون مطالب لازم ارائه خواهد شد.
متخصصین مرکز جامع توانبخشی امید به افراد دچار قطع عضو جهت آمادگی برای جراحی و بازیابی قدرت، قابلیت حرکتی و عملکرد پس از جراحی کمک میکنند. پس از بهبود زخمها، از پروتز استفاده خواهد شد. پروتز اندام مصنوعی است که باعث جایگزینی برخی از عملکردهای جسمانی میشود. نوع پروتز استفاده شده به محل قطع عضو، میزان باقیمانده عضو مورد نظر و سبک زندگی شخص بستگی دارد.
آمپوتاسیون در چه مواردی استفاده میشود؟
آمپوتاسیون در بیشتر موارد در اثر بیماری عروق محیطی یا وجود عارضه مرتبط با جریان خون اندامهای تحتانی بدن استفاده میشود. جریان ضعیف خون باعث ایجاد اختلال در روند بهبودی شده و در نتیجه ممکن است باعث بروز زخم در پا شود. این زخمها ممکن است بهبود پیدا نکرده و امکان دارد باعث بروز عفونت خطرناک شوند که به استخوان گسترش پیدا میکنند. آمپوتاسیون به منظور برداشتن بافت آسیبدیده و جلوگیری از گسترش عفونت مورد استفاده قرار میگیرد.
آمپوتاسیون دست و پا معمولاً توسط جراح عروق و یا جراح ارتوپد انجام میشود. به این منظور بخش مورد نظر بدن که به شدت آسیبدیده است برداشته شده و اندام سالم در حد امکان حفظ میشود. جراح میزان باقیمانده عضو مورد نظر را جهت استفاده از پروتز پس از بهبودی شکل میدهد.
آمپوتاسیون در اثر بروز عارضههای زیر مورد استفاده قرار میگیرد:
- بیماری عروق محیطی (جریان ضعیف خون)
- دیابت
- عفونت
- زخم پا
- آسیبدیدگی که باعث خرد شدن یا قطع شدن ساق پا شود
- تومور
اقدامات مورد نیاز پیش از جراحی
پیش از جراحی، متخصص فیزیوتراپی اقدامات زیر را انجام میدهد:
- تمارین ورزشی مخصوصی را جهت افزایش آمادگی جسمانی پیش از جراحی و بهبود قدرت و انعطافپذیری لگن و زانو برای شخص تجویز خواهد کرد.
- نحوه راه رفتن با واکر یا عصا را به بیمار آموزش میدهد.
- در ارتباط با نکات مهم پس از جراحی موارد لازم را به بیمار آموزش خواهد داد.
مراقبتهای بعد از آمپوتاسیون
اقدامات مورد نیاز بلافاصله پس از جراحی
پس از جراحی بیمار بایستی در حدود ۵ تا ۱۴ روز در بیمارستان بماند. زخم پانسمان شده و امکان دارد در ناحیه جراحی از درن استفاده شود. درن لولهای است که جهت کمک به خارج کردن مایعات اضافی وارد ناحیه مورد نظر میشود. درد با استفاده از مصرف داروهای مناسب کنترل میشود.
زمانی که وضعیت جسمانی بیمار پایدار باشد، طبق دستور پزشک پس از جراحی از فیزیوتراپی استفاده میشود. متخصص فیزیوتراپی سابقه پزشکی بیمار را بررسی کرده و وضعیت بیمار را در بیمارستان ارزیابی میکند. مراقبتهای بعد از آمپوتاسیون در ۲ تا ۳ روز اول پس از جراحی، شامل اقدامات زیر میباشد:
- انجام آرام حرکات کششی و تمارین مربوط به بهبود دامنه حرکتی
- یادگیری نحوه حرکت در تخت، نشستن بر لبه تخت و نشستن بر روی صندلی
- یادگیری طرز قرارگیری عضوی که آمپوتاسیون بر روی آن انجام شده است جهت جلوگیری از سفتی عضلات و بافتهای نرم (خم کردن بیش از حد عضو قطع شده منجر به عدم توانایی جهت راست کردن مفصل زانو به طور کامل میشود)
پس از پایدار شدن وضعیت جسمانی بیمار، متخصص فیزیوتراپی در یادگیری نحوه استفاده از ویلچر، ایستادن و راه رفتن با استفاده از ابزار کمکی به شخص کمک خواهد کرد.
توانبخشی
در ارتباط با مراقبتهای بعد از آمپوتاسیون، متخصص فیزیوتراپی پس از جراحی در جهت استفاده از پروتز و توانبخشی به منظور اطمینان از بازیابی قدرت و عملکرد حرکتی با بیمار همکاری میکند. توانبخشی شامل موارد زیر میباشد:
جلوگیری از بروز کنتراکچر
کنتراکچر، حالتی است که به دلیل سفت شدن بافتهای نرم، حرکت مفاصل محدود میشود. این حالت اغلب پس از آمپوتاسیون زانو و در برخی موارد لگن نیز رخ میدهد.
جلوگیری از کنتراکچر در دوران بهبودی بسیار حائز اهمیت است، زیرا در صورت عدم درمان، ممکن است به شکل دائمی حرکت مفاصل را محدود کند و باعث مشکلاتی مانند نیاز به استفاده از وسایل کمکی شود.
استفاده از خدمات فیزیوتراپی میتواند به حفظ وضعیت صحیح بدنی و دامنه حرکتی در قسمت زانو و لگن کمک کند. همچنین، متخصص فیزیوتراپی میتواند به بیمار نکات مورد نیاز در ارتباط با نحوه قرارگیری عضو قطع شده، جلوگیری از کنتراکچر و تمارین ورزشی مناسب برای حفظ دامنه حرکتی را آموزش دهد.
فشردهسازی جهت کاهش ورم
بروز ورم پس از آمپوتاسیون دست و پا طبیعی میباشد. متخصص فیزیوتراپی نحوه استفاده از روش فشردهسازی عضو باقیمانده پس از آمپوتاسیون به منظور محافظت، کاهش و کنترل ورم و کمک به بهبودی را به بیمار آموزش میدهد. فشردهسازی با استفاده از موارد زیر انجام میشود:
- استفاده از باند الاستیک (کشی) به دور اندام مورد نظر
- استفاده از جوراب مخصوص الاستیک
این روش همچنین به شکلدهی اندام مورد نظر جهت آمادهسازی برای استفاده از پروتز کمک میکند.
در برخی از مواقع امکان دارد به جای باند الاستیک از پانسمان سفت یا قالب گچی استفاده شود. روش مورد استفاده به وضعیت جسمانی هر بیمار بستگی دارد. متخصص فیزیوتراپی در نحوه استفاده از این ابزار به بیمار کمک میکند. هدف اصلی مراقبت بعد از آمپوتاسیون در این مدت زمان، کاهش ورم میباشد.
کنترل درد
متخصص فیزیوتراپی جهت کاهش درد از روشهای مختلفی استفاده میکند. این روشها شامل:
- درمان دستی که توسط متخصص فیزیوتراپی انجام میشوند و شامل تحرکپذیری بافت نرم (مانند عضلات و تاندونها)، مانیپولاسیون مفصل و یا تمارین ورزشی ملایم مرتبط با دامنه حرکتی جهت بهبود جریان خون و عملکرد حرکتی مفصل میباشند
- کنترل استامپ (عضو باقیمانده): شامل مراقبت از پوست و استفاده از جوراب مخصوص
- حساسیتزدایی جهت کنترل حساسیت ناحیه مورد نظر نسبت به پوشاک و یا مالش پوست جهت کمک به رفع حساسیت
- آینه درمانی و یا استفاده از تصاویر حرکتی مدرّج
تقریباً ۸۰ درصد از افراد پس از آمپوتاسیون پدیدهای به نام درد اندام خیالی را تجربه میکنند. در این عارضه شخص در ناحیه اندام قطع شده درد احساس میکند. متخصص فیزیوتراپی جهت کاهش و رفع این احساس به بیمار کمک میکند.
استفاده از پروتز
متخصص فیزیوتراپی جهت انتخاب بهترین پروتز با سازنده پروتز همکاری میکند. در ابتدا بیمار در طول ۶ تا ۹ ماه از زمان بهبودی، از پروتز موقتی استفاده میکند. پروتز در این مدت زمان در صورت لزوم تغییر داده شده و تنظیم میشود.
بیشتر افراد قادر هستند با استفاده از پروتز به راحتی راه بروند. پزشک با توجه به موارد زیر، زمان مناسب جهت استفاده از بروز موقتی را تعیین میکند:
- برش ناحیه قطع عضو بایستی تقریباً یا به طور کامل بهبود پیدا کرده باشد.
- ورم باید تا میزان قابل قبولی کاهش پیدا کرده باشد.
- بیمار بایستی جهت راه رفتن قدرت کافی را به دست آورده باشد.
پس از شکلگیری اندام مورد نظر و طبق دستور پزشک، بیمار جهت استفاده از پروتز دائمی آماده میباشد.
تمارین کاربردی
متخصص فیزیوتراپی به بیمار کمک میکند که با استفاده از وسایل کمکی مانند ویلچر، عصا یا واکر بهترین استفاده را از پروتز خود ببرد. او نه تنها به بیمار مهارتهای لازم برای استفاده از پروتز را یاد میدهد، بلکه نحوه مراقبت از اندام باقیمانده، حفاظت از پوست و پیشگیری از سفتی عضلات و بافتهای نرم را نیز به او آموزش میدهد. این شامل استفاده از تمرینات مخصوص و حفظ وضعیت مناسب بدنی میشود.
بیمار باید یاد بگیرد چگونه پروتز را قرار داده و خارج کند. متخصص فیزیوتراپی نیز به بیمار کمک میکند که به تدریج قدرت تحمل استفاده از پروتز را برای مدت طولانی افزایش دهد. حتی پس از دریافت پروتز دائمی، شخص باید به استفاده از ویلچر ادامه دهد (برای زمانهایی که از پروتز استفاده نمیشود).
توانبخشی راهبردی
یادگیری استفاده از پروتز ممکن است تا یک سال طول بکشد و روند آموزش بر اساس تشخیص پزشک برای قرار دادن وزن بر روی پروتز آغاز میشود. متخصص فیزیوتراپی به بیمار کمک میکند که بتواند ایستادن، حفظ تعادل و راه رفتن با پروتز را یاد بگیرد. بیمار باید تمارین تقویتی و کششی را ادامه دهد تا بتواند توانایی انجام فعالیتهای روزمره را به دست آورد.
بازگشت به فعالیتهای تفریحی و ورزشی
در صورتی که بیمار تمایل به انجام ورزش خاصی داشته باشد، بایستی جهت انتخاب ابزار کمکی یا تطبیقی مناسب با متخصص فیزیوتراپی مشورت شود. بسته به فعالیت مورد علاقه شخص، متخصص فیزیوتراپی جهت ادامه انجام ورزشهایی مانند گلف، دویدن، شنا یا دوچرخهسواری به شخص کمک میکند. سازنده پروتز نیز در انتخاب بهترین ابزار پروتز جهت انجام این نوع فعالیتها به بیمار کمک لازم را ارائه خواهد نمود. بیمار میتواند با همکاری متخصص فیزیوتراپی جهت مشورت و دریافت کمک، با دیگر افرادی که دچار قطع عضو هستند ارتباط برقرار کند.
آیا جلوگیری از آمپوتاسیون امکانپذیر است؟
تقریبا ۶۰ درصد از موارد بیمارانی که نیاز به آمپوتاسیون دارند، ناشی از بیماریهای عروقی است که قابل جلوگیری میباشد. بیماریهای مرتبط با دیابت از جمله بیماری عروق محیطی (کاهش جریان خون)، زخم باز و عفونت از دلایل اصلی آمپوتاسیون هستند. کنترل و پیشگیری از عوارض دیابت و مشکلات مرتبط با جریان خون اندام تحتانی، میتواند به طور قابل توجهی احتمال بروز عوارضی که منجر به نیاز به آمپوتاسیون میشود را کاهش دهد. برای این منظور، حائز اهمیت است که از حفاظت از پاها مراقبت شود. همچنین، باید روزانه اندام تحتانی را بررسی کرده و علائم مشکلات پوستی مانند تغییر رنگ، ورم، تاول، خراش یا زخم باز را مشاهده کرد. در صورت بروز هر گونه مشکل، بهتر است به پزشک مراجعه شود. پیشگیری از عفونت نیز اهمیت زیادی برای پیشگیری از آمپوتاسیون دارد.
قطع مصرف سیگار نیز بسیار اهمیت دارد. مصرف سیگار میتواند به بهبود آسیبدیدگی اندام اختلال وارد کند و فرآیند بهبود را به تعویق بیندازد. احتمال آمپوتاسیون مجدد در افراد سیگاری به مقدار ۲۵ برابر بیشتر از افراد غیر سیگاری است.