آمپوتاسیون یا قطع عضو یک نوع روش جراحی است که جهت برداشتن عضوی از بدن به طور کامل و یا جزئی که در اثر جراحت، نقص مادرزادی یا بیماری دچار آسیب‌دیدگی شده است مورد استفاده قرار می‌گیرد. انجام آمپوتاسیون در هر سنی امکان‌پذیر است ولی بیشتر در افراد ۶۵ سال به بالا انجام می‌شود. از دست دادن عضوی از بدن باعث از کار افتادگی دائمی می‌شود و می‌تواند بر اعتماد به نفس شخص و قابلیت حرکتی او تأثیر بگذارد. توانبخشی بیمار نقص عضو پس از جراحی صورت می‌گیرد. با بهبود قابلیت حرکتی بیمار، معمولاً برنامه توانبخشی جامع‌تری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مقاله در ارتباط با مراقبت‌های بعد از آمپوتاسیون مطالب لازم ارائه خواهد شد.
متخصصین مرکز جامع توانبخشی امید به افراد دچار قطع عضو جهت آمادگی برای جراحی و بازیابی قدرت، قابلیت حرکتی و عملکرد پس از جراحی کمک می‌کنند. پس از بهبود زخم‌ها، از پروتز استفاده خواهد شد. پروتز اندام مصنوعی است که باعث جایگزینی برخی از عملکردهای جسمانی می‌شود. نوع پروتز استفاده شده به محل قطع عضو، میزان باقیمانده عضو مورد نظر و سبک زندگی شخص بستگی دارد.
آمپوتاسیون در چه مواردی استفاده می‌شود؟
آمپوتاسیون در بیشتر موارد در اثر بیماری عروق محیطی یا وجود عارضه مرتبط با جریان خون اندام‌های تحتانی بدن استفاده می‌شود. جریان ضعیف خون باعث ایجاد اختلال در روند بهبودی شده و در نتیجه ممکن است باعث بروز زخم در پا شود. این زخم‌ها ممکن است بهبود پیدا نکرده و امکان دارد باعث بروز عفونت خطرناک شوند که به استخوان گسترش پیدا می‌کنند. آمپوتاسیون به منظور برداشتن بافت آسیب‌دیده و جلوگیری از گسترش عفونت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آمپوتاسیون دست و پا معمولاً توسط جراح عروق و یا جراح ارتوپد انجام می‌شود. به این منظور بخش مورد نظر بدن که به شدت آسیب‌دیده است برداشته شده و اندام سالم در حد امکان حفظ می‌شود. جراح میزان باقیمانده عضو مورد نظر را جهت استفاده از پروتز پس از بهبودی شکل می‌دهد.
آمپوتاسیون در اثر بروز عارضه‌های زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:
- بیماری عروق محیطی (جریان ضعیف خون)
- دیابت
- عفونت
- زخم پا
- آسیب‌دیدگی که باعث خرد شدن یا قطع شدن ساق پا شود
- تومور
اقدامات مورد نیاز پیش از جراحی
پیش از جراحی، متخصص فیزیوتراپی اقدامات زیر را انجام می‌دهد:
- تمارین ورزشی مخصوصی را جهت افزایش آمادگی جسمانی پیش از جراحی و بهبود قدرت و انعطاف‌پذیری لگن و زانو برای شخص تجویز خواهد کرد.
- نحوه راه رفتن با واکر یا عصا را به بیمار آموزش می‌دهد.
- در ارتباط با نکات مهم پس از جراحی موارد لازم را به بیمار آموزش خواهد داد.
مراقبت‌های بعد از آمپوتاسیون
اقدامات مورد نیاز بلافاصله پس از جراحی
پس از جراحی بیمار بایستی در حدود ۵ تا ۱۴ روز در بیمارستان بماند. زخم پانسمان شده و امکان دارد در ناحیه جراحی از درن استفاده شود. درن لوله‌ای است که جهت کمک به خارج کردن مایعات اضافی وارد ناحیه مورد نظر می‌شود. درد با استفاده از مصرف داروهای مناسب کنترل می‌شود.
زمانی که وضعیت جسمانی بیمار پایدار باشد، طبق دستور پزشک پس از جراحی از فیزیوتراپی استفاده می‌شود. متخصص فیزیوتراپی سابقه پزشکی بیمار را بررسی کرده و وضعیت بیمار را در بیمارستان ارزیابی می‌کند. مراقبت‌های بعد از آمپوتاسیون در ۲ تا ۳ روز اول پس از جراحی، شامل اقدامات زیر می‌باشد:
- انجام آرام حرکات کششی و تمارین مربوط به بهبود دامنه حرکتی
- یادگیری نحوه حرکت در تخت، نشستن بر لبه تخت و نشستن بر روی صندلی
- یادگیری طرز قرارگیری عضوی که آمپوتاسیون بر روی آن انجام شده است جهت جلوگیری از سفتی عضلات و بافت‌های نرم (خم کردن بیش از حد عضو قطع شده منجر به عدم توانایی جهت راست کردن مفصل زانو به طور کامل می‌شود)
پس از پایدار شدن وضعیت جسمانی بیمار، متخصص فیزیوتراپی در یادگیری نحوه استفاده از ویلچر، ایستادن و راه رفتن با استفاده از ابزار کمکی به شخص کمک خواهد کرد.
توانبخشی
در ارتباط با مراقبت‌های بعد از آمپوتاسیون، متخصص فیزیوتراپی پس از جراحی در جهت استفاده از پروتز و توانبخشی به منظور اطمینان از بازیابی قدرت و عملکرد حرکتی با بیمار همکاری می‌کند. توانبخشی شامل موارد زیر می‌باشد:
جلوگیری از بروز کنتراکچر
ایجاد سفتی بافت نرم که سبب محدودیت حرکتی مفصل می‌شود، کنتراکچر نام دارد. این حالت زمانی بروز می‌کند که عضلات و بافت‌های نرم در اثر عدم حرکت سفت می‌شوند. در بیشتر موارد سفتی بافت نرم پس از آمپوتاسیون در قسمت زانو ایجاد می‌شود. امکان دارد این حالت در لگن نیز بروز کند.
جلوگیری زودهنگام از سفتی عضلات و بافت‌های نرم اهمیت زیادی دارد. در صورت عدم رسیدگی به این مساله پس از جراحی، در زمان دوره بهبودی و پس از توانبخشی امکان دارد این عارضه دائمی شود. کنتراکچر می‌تواند استفاده از پروتز و راه رفتن را برای شخص دشوار سازد. در این حالت نیاز به استفاده از ابزار کمکی مانند واکر افزایش پیدا می‌کند.
متخصص فیزیوتراپی در حفظ وضعیت صحیح بدنی و دامنه حرکتی در قسمت زانو و لگن به شخص کمک می‌کند. همچنین متخصص نکات مورد نیاز در ارتباط با نحوه قرارگیری عضو قطع شده جهت جلوگیری از بروز کنتراکچر و طرز انجام حرکات کششی و تمارین ورزشی مناسب برای حفظ دامنه حرکتی را به بیمار آموزش خواهد داد.
فشرده‌سازی جهت کاهش ورم
بروز ورم پس از آمپوتاسیون دست و پا طبیعی می‌باشد. متخصص فیزیوتراپی نحوه استفاده از روش فشرده‌سازی عضو باقیمانده پس از آمپوتاسیون به منظور محافظت، کاهش و کنترل ورم و کمک به بهبودی را به بیمار آموزش می‌دهد. فشرده‌سازی با استفاده از موارد زیر انجام می‌شود:
- استفاده از باند الاستیک (کشی) به دور اندام مورد نظر
- استفاده از جوراب مخصوص الاستیک
این روش همچنین به شکل‌دهی اندام مورد نظر جهت آماده‌سازی برای استفاده از پروتز کمک می‌کند.
در برخی از مواقع امکان دارد به جای باند الاستیک از پانسمان سفت یا قالب گچی استفاده شود. روش مورد استفاده به وضعیت جسمانی هر بیمار بستگی دارد. متخصص فیزیوتراپی در نحوه استفاده از این ابزار به بیمار کمک می‌کند. هدف اصلی مراقبت بعد از آمپوتاسیون در این مدت زمان، کاهش ورم می‌باشد.
کنترل درد
متخصص فیزیوتراپی جهت کاهش درد از روش‌های مختلفی استفاده می‌کند. این روش‌ها شامل:
- درمان دستی که توسط متخصص فیزیوتراپی انجام می‌شوند و شامل تحرک‌پذیری بافت نرم (مانند عضلات و تاندون‌ها)، مانیپولاسیون مفصل و یا تمارین ورزشی ملایم مرتبط با دامنه حرکتی جهت بهبود جریان خون و عملکرد حرکتی مفصل می‌باشند
- کنترل استامپ (عضو باقیمانده): شامل مراقبت از پوست و استفاده از جوراب مخصوص
- حساسیت‌زدایی جهت کنترل حساسیت ناحیه مورد نظر نسبت به پوشاک و یا مالش پوست جهت کمک به رفع حساسیت
- آینه درمانی و یا استفاده از تصاویر حرکتی مدرّج
تقریباً ۸۰ درصد از افراد پس از آمپوتاسیون پدیده‌ای به نام درد اندام خیالی را تجربه می‌کنند. در این عارضه شخص در ناحیه اندام قطع شده درد احساس می‌کند. متخصص فیزیوتراپی جهت کاهش و رفع این احساس به بیمار کمک می‌کند.
استفاده از پروتز
متخصص فیزیوتراپی جهت انتخاب بهترین پروتز با سازنده پروتز همکاری می‌کند. در ابتدا بیمار در طول ۶ تا ۹ ماه از زمان بهبودی، از پروتز موقتی استفاده می‌کند. پروتز در این مدت زمان در صورت لزوم تغییر داده شده و تنظیم می‌شود.
بیشتر افراد قادر هستند با استفاده از پروتز به راحتی راه بروند. پزشک با توجه به موارد زیر، زمان مناسب جهت استفاده از بروز موقتی را تعیین می‌کند:
- برش ناحیه قطع عضو بایستی تقریباً یا به طور کامل بهبود پیدا کرده باشد.
- ورم باید تا میزان قابل قبولی کاهش پیدا کرده باشد.
- بیمار بایستی جهت راه رفتن قدرت کافی را به دست آورده باشد.
پس از شکل‌گیری اندام مورد نظر و طبق دستور پزشک، بیمار جهت استفاده از پروتز دائمی آماده می‌باشد.
تمارین کاربردی
متخصص فیزیوتراپی در استفاده از ویلچر و ابزار کمکی مانند عصا یا واکر به بیمار کمک می‌کند. بیمار همچنین مهارت‌های لازم جهت استفاده از پروتز را می‌آموزد. متخصص فیزیوتراپی نحوه مراقبت از اندام باقیمانده و محافظت از پوست و همچنین جلوگیری از سفتی عضلات و بافت‌های نرم با استفاده از تمارین مخصوص و وضعیت مناسب بدنی را به بیمار آموزش می‌دهد.
بیمار بایستی نحوه استفاده و خارج کردن پروتز را یاد بگیرد. متخصص فیزیوتراپی جهت افزایش تدریجی قدرت تحمل استفاده از پروتز برای مدت طولانی به بیمار کمک می‌کند. حتی پس از دریافت پروتز دائمی نیز شخص بایستی به استفاده از ویلچر ادامه دهد (برای زمان‌هایی که از پروتز استفاده نمی‌شود).
توانبخشی راهبردی
امکان دارد یادگیری استفاده از پروتز تا یک سال نیز طول بکشد. روند آموزش طبق تشخیص پزشک جهت قرار دادن وزن بر روی پروتز آغاز می‌شود. متخصص فیزیوتراپی جهت ایستادن، حفظ تعادل و راه رفتن با پروتز به بیمار کمک می‌کند. بیمار بایستی انجام تمارین تقویتی و کششی جهت کسب توانایی برای انجام فعالیت‌های روزمره را ادامه دهد.
بازگشت به فعالیت‌های تفریحی و ورزشی
در صورتی که بیمار تمایل به انجام ورزش خاصی داشته باشد، بایستی جهت انتخاب ابزار کمکی یا تطبیقی مناسب با متخصص فیزیوتراپی مشورت شود. بسته به فعالیت مورد علاقه شخص، متخصص فیزیوتراپی جهت ادامه انجام ورزش‌هایی مانند گلف، دویدن، شنا یا دوچرخه‌سواری به شخص کمک می‌کند. سازنده پروتز نیز در انتخاب بهترین ابزار پروتز جهت انجام این نوع فعالیت‌ها به بیمار کمک لازم را ارائه خواهد نمود. بیمار می‌تواند با همکاری متخصص فیزیوتراپی جهت مشورت و دریافت کمک، با دیگر افرادی که دچار قطع عضو هستند ارتباط برقرار کند.
آیا جلوگیری از آمپوتاسیون امکان‌پذیر است؟
در حدود ۶۰ درصد از موارد آمپوتاسیون ناشی از بیماری‌های عروقی قابل جلوگیری هستند. دلایل اصلی آمپوتاسیون، عوارض ناشی از دیابت مانند بیماری عروق محیطی (جریان ضعیف خون)، زخم باز و عفونت می‌باشند. جلوگیری و کنترل دیابت و مشکلات مرتبط با جریان خون اندام تحتانی به مقدار زیادی سبب کاهش احتمال ایجاد عارضه‌هایی خواهد شد که منجر به استفاده از قطع عضو اندام تحتانی می‌شود. به این منظور بایستی از محافظت از پاها اطمینان حاصل شود. همچنین شخص روزانه بایستی اندام تحتانی را جهت وجود علائم مشکلات پوستی مانند قرمزی یا تغییر رنگ، ورم، تاول، خراش یا زخم باز ارزیابی کند. در صورت بروز هر گونه مشکلی بایستی با پزشک در این مورد مشورت شود. جلوگیری از عفونت جهت پیشگیری از آمپوتاسیون اهمیت زیادی دارد.
قطع مصرف سیگار نیز بسیار اهمیت دارد. مصرف سیگار می‌تواند در روند بهبود آسیب‌دیدگی اندام اختلال ایجاد کند و آن را به تعویق بیاندازد. احتمال آمپوتاسیون مجدد در افراد سیگاری به مقدار ۲۵ برابر بیشتر از افراد غیر سیگاری است.
