اگرچه فلج مغزی ناتوانیای مادامالعمر است، مداخلههای بسیاری برای کاهش عوارض فلج مغزی بر بدن و ارتقاء کیفیت زندگی بیمار وجود دارد. مداخله خدمتی است که با هدف بهبود وضعیت بیمار و تجربه زندگی روزانه وی پس از فلج مغزی ارائه میشود.
گروهی از متخصصین درمان کودکان مبتلا به فلج مغزی را به عهده میگیرند و به کودک و خانوادهاش در راه رسیدن به اهدافشان کمک میکنند. بسیاری از جوانان در اواخر دهۀ دوم و اوایل دهۀ سوم زندگی، مسئولیتهای بیشتری را در ارتباط با رفاه و سلامتی خود به عهده میگیرند.
فلج مغزی چیست؟
فلج مغزی اصطلاحی گسترده است. فلج مغزی میتواند پیامد آسیب دیدن مغز در حال رشد باشد و رشد مهارتهای حرکتی را مختل کند. چند نوع فلج مغزی وجود دارد که هر کدام بر اساس نوع مشکل حرکتی و قسمتهای درگیر شده بدن نامگذاری میشود. انواع فلج مغزی عبارت است از:
- فلج مغزی اسپاستیک: بیمار هنگام حرکت دادن عضلات با مشکل گرفتگی عضلات مواجه میشود.
- فلج مغزی آتاکسیک: مشکلاتی برای تعادل و هماهنگی در سراسر بدن وجود دارد.
- فلج مغزی دیسکینتیک: تغییرات غیرقابل پیشبینی در حرکت و تون عضلانی ایجاد میشود که حالت اندامی ناپایداری را به وجود میآورد.
- فلج مغزی ترکیبی: ترکیبی از مشکلات حرکتی فوق (اسپاستیک، آتاکسی و دیسکینتیک) است.
- فلج چهار اندام: این نوع فلج مغزی هر چهار دست و پا، گردن و بالاتنه را درگیر میکند.
- فلج دو اندام: حالت شایعتر این عارضه فلج دو پا است، فلج شدن دو دست گونه دیگری از فلج دو اندام است
- همیپلژی: فقط یک سمت بدن فلج میشود.
- فلج تکاندام: فقط یک دست یا یک پا فلج میشود؛ این نوع فلج نادر است.
نشانهها و علائم فلج مغزی
علائم فلج مغزی در تمام بیماران یکسان نیست. علائم فلج مغزی گاهی از چندماهگی بروز مییابد. والدین معمولاً قبل از دوسالگی متوجه علائم میشوند. علائم اولیه فلج مغزی به شرح زیر است:
- نوزاد نمیتواند سرش را مانند دیگر نوزادان همسن صاف نگه دارد.
- نوزاد به سختی دستها را بالا میبرد.
- دشواری در غلت زدن، نشستن، خزیدن یا راه رفتن
دیگر علائم حرکتی فلج مغزی به شرح زیر است:
- گرفتگی عضلات که به مرور زمان و همچنین به دلیل استرس و بیماری شدیدتر میشود.
- خشکی مفاصل در حدی که بیمار نمیتواند مفصل را به طور کامل خم کند یا بکشد. خشکی مفاصل عموماً در مفاصل دست، آرنج، مفصل ران، زانو یا مچ پا مشاهده میشود.
- ضعف عضلانی یا کاهش حرکت در کودکی که حرکات را پیش از این انجام میداد.
- کندتر بودن حرکات کودک در مقایسه با همسن و سالان
- کمتر از حد عادی بودن حرکات پا، بازو، بالاتنه یا گردن
- عدم هماهنگی
- عضلات شل و افتاده به ویژه در گردن یا بالاتنه
- لرزش عضلات
فلج مغزی میتواند با علائم زیر نیز همراه باشد:
- به سختی و نامفهوم حرف زدن
- اختلالات یادگیری علیرغم برخورداری از هوش عادی
- مشکلات بینایی
- مشکلات شنوایی
- تشنج
- درد مفصلی که غالباً پیامد گرفتگی عضلات یا حالت اندامی نامناسب است.
- کم شدن هماهنگی یا قدرت عضله دهان: این عارضه مشکلاتی را برای خوردن بیمار به وجود میآورد و یا باعث افزایش آبریزش دهان میشود.
- یبوست
- مشکل در نگه داشتن ادرار
- رشد آهستهتر از حد عادی
تشخیص فلج مغزی
پزشک متوجه تأخیر در حرکات کودک میشود و او را به متخصص فیزیوتراپی معرفی میکند. اگر متخصص فیزیوتراپی مشکلی را تشخیص ندهد، توصیه میکند که والدین کودک را نزد متخصص اطفال ببرند.
چنانچه پزشک احتمال ابتلا به فلج مغزی را بدهد، پرونده پزشکی کودک را بررسی میکند و سوالاتی را درباره بارداری مادر، زایمان و سلامت عمومی کودک میپرسد. سپس از والدین میخواهد که نگرانیهایشان را شرح بدهند. پزشک ارزیابی کاملی را انجام میدهد که شامل موارد زیر است:
- مشاهده کودک در وضعیتهای مختلف به منظور ارزیابی الگوهای حرکتی
- ارزیابی کردن تون، قدرت، انعطافپذیری و رفلکسهای عضلات با دست
- بررسی توانایی کودک در نشستن، ایستادن یا گرفتن اشیاء که در واقع نقاط عطف رشد محسوب میشود.
ممکن است پزشک آزمایشهای بیشتری، مانند آزمایش خون یا تصویربرداری (سی تی اسکن یا MRI) را نیز برای تشخیص نهایی درخواست کند.
توانبخشی بیماران فلج مغزی
کمک فیزیوتراپی به بیماران فلج مغزی
متخصص فیزیوتراپی نقش مهمی در سلامتی و تناسب اندام بیماران فلج مغزی دارد و در بازیابی قدرت و حرکت به بیماران کمک میکند تا بتوانند بهترین عملکرد ممکن را در تمام مراحل زندگی ارائه بدهند.
متخصص فیزیوتراپی در مراحل مختلف رشد بیماران در کنارشان است و طرح درمان منحصر به فردی را مطابق با نیازهای منحصر به فرد هر بیمار تهیه میکند. فیزیوتراپیست با پزشک معالج همکاری میکند تا همگام با تغییر اولویتهای درمان، راهکار مناسبی را برای رفع نیازهای مربوطه ارائه دهد. آسیبشناس گفتار یا زبان و متخصص کاردرمانی نیز از جمله متخصصین دیگری هستند که با فیزیوتراپیست همکاری میکنند.
فیزیوتراپی در سالهای اولیه: از بدو تولد تا چهار سالگی
متخصص فیزیوتراپی به بهبود رشد حرکتی کودکان کمک میکند و آموزشهایی را در زمینه وضعیت قرار دادن نوزاد، حرکت، تغذیه، بازی و خودآرامسازی ارائه میدهد. همچنین، فیزیوتراپیست توصیه میکند تغییراتی را در خانه ایجاد کنید تا زمینه برای رشد حرکتی و تقویت مهارتهای ارتباطی، شنوایی، بینایی و بازی کردن کودکان مساعدتر شود. خردسالان از طریق بازی مهارتهای بسیاری را یاد میگیرند. همچنین، متخصص فیزیوتراپی برنامهای فردی حاوی فعالیتهای مفرح را متناسب با نیازهای خاص هر کودک تهیه میکند. هدف از اجرای این برنامه، بهبود عملکرد و حرکت و افزایش قدرت کودکان است. کودکان درمان فیزیوتراپی را معمولاً در خانه، مهد کودک یا کلینیک سرپایی در این سن انجام میدهند. متخصص فیزیوتراپی برنامه درمان را همگام با رشد کودکان تعدیل میکند.
فیزیوتراپی در سالهای مدرسه: از پنج سالگی تا هجده سالگی
متخصص فیزیوتراپی به والدین و پرستاران کودک آموزش میدهد تا در تحقق اهداف عملکردی به کودک کمک کنند. فیزیوتراپی کیفیت زندگی کودک را در تمام مراحل رشد به بیشترین حد میرساند. اهداف و طرح درمان به موازات بالا رفتن سن کودک تغییر میکند. کودک در پیشدبستانی و دبستان هر سال با چالش قرارگیری در محیط و وضعیتی جدید روبهرو میشود. کودکان جهشهای رشدی را در این مرحله تجربه میکنند و درمان فیزیوتراپی و تجهیزات مورد استفاده برای توانبخشی کودک باید متناسب با رشد کودک تعدیل شود. درمان فیزیوتراپی را با توجه به نیازهای کودک میتوان در مدرسه، اجتماع یا هر دو با توجه به نیازهای کودک انجام داد. فیزیوتراپی در مدرسه با هدف ایجاد تغییراتی که بهترین محیط یادگیری را برای کودک فراهم کند، انجام میشود.
متخصص فیزیوتراپی کودک را به حرکت کردن تشویق میکند تا توانایی حرکتی و تناسب اندامش بهبود پیدا کند. همچنین متخصص در مدیریت درد مفصلی و عضلانی به کودک کمک میکند و بستن بریس و دیگر تجهیزات کمکی را برای حفط سلامتی و عملکرد توصیه میکند. ضمناً فیزیوتراپیست به والدین کودک مبتلا به فلج مغزی آموزش میدهد و در تهیه راهبردهای خودمراقبتی، رعایت یک برنامه روزانه مشخص و اجتماعی و فعال شدن به بیمار کمک میکند. به این ترتیب والدین و کودک راه هموارتری را برای آینده تحصیلی و شغلی پیش رو خواهند داشت.
فیزیوتراپی نوجوانان مبتلا به فلج مغزی بر پیشگیری از مشکلات حالت اندامی و محدودیتهای حرکتی مفصل متمرکز است. نوجوانی سن و مرحلهای از زندگی است که برای ایجاد عادتهای سالم مادامالعمر بسیار مهم است. ایجاد برنامه ورزش و تناسب اندام فردی، سلامت و عملکرد بیماران مبتلا به فلج مغزی را تا پایان عمرشان بهبود میدهد. کودکان مبتلا به فلج مغزی بیشتر از کودکان دیگر در معرض خطر ورزش نکردن و کمتحرکی هستند. بیتحرکی موجب افزایش وزن و ابتلا به بیماریهای گوناگون میشود. این مشکلات اثر نامطلوبی بر کیفیت زندگی کودک و خانوادهاش میگذارد. متخصص فیزیوتراپی در تدوین برنامههای ورزشی با توجه به نیازهای خاص هر بیمار مهارت دارد و علائق، تواناییها و نقاط قوت هر بیمار را حین تهیه برنامه ورزش درمانی در نظر میگیرد. همچنین متخصص فیزیوتراپی ورزشهایی مانند بولینگ، شنا، دوچرخهسواری، والیبال، تنیس یا بسکتبال را برای بهبود تناسب اندام و شرکت کردن در رویدادهای اجتماعی در کنار همسن و سالان توصیه میکند.
فیزیوتراپی در بزرگسالی: پس از ۱۸ سالگی
بسیاری از افراد مبتلا به فلج مغزی، حتی در بزرگسالی، میتوانند زندگی کاملاً کارآمدی داشته باشند، شغل داشته و خانواده تشکیل دهند. درمان فیزیوتراپی برای افراد بزرگسال مبتلا به فلج مغزی، به دور از اهداف زیر متمرکز است:
- مدیریت درد
- حفظ انرژی
- استفاده از تجهیزات تطبیقی و توانبخشی
- ایجاد تغییرات محیطی برای افزایش استقلال بیمار در محل کار و خانه
فیزیوتراپیستها رابطه طولانی مدتی با مراجعین خود برقرار میکنند تا در تمام مراحل زندگی برای مدیریت نگرانیها در کنارشان باشند. بزرگسالان مبتلا به فلج مغزی ممکن است همچنان از درد مفصلی و عضلانی رنج ببرند. فیزیوتراپیستها ورزشهایی را برای حفظ قدرت بیماران و کاهش ناراحتیهای مفصلی توصیه میکنند؛ به عنوان مثال، آب درمانی برای بزرگسالان مبتلا به فلج مغزی مفید است.
با همکاری بیماران و خانوادهشان، فیزیوتراپیستها میتوانند در تمامی جنبهها به بیماران فلج مغزی کمک کنند و راه را برای رسیدن به اهداف منطقی و واقعبینانه آنان هموار کنند، تا آیندهای روشنتری در انتظارشان باشد.
کاردرمانی برای فلج مغزی
فلج مغزی محدود به گروه سنی خاصی نیست، به همین دلیل متخصص کاردرمانی سعی میکند حوزههای مربوط به مراقبت فردی، کار یا تفریح را که برای بیمار دردسرآفرین است، بهبود دهد و در راه رسیدن به اهداف فردی به او کمک کند. به این منظور متخصصین فیزیوتراپی از راهکارهای زیر بهره میگیرند:
- فعالیتهای عملکردی به طور مستقل یا گروهی
- ارزیابی عملکرد در محیط کار و زندگی بیمار و تعیین ضرورت استفاده از تجهیزات کمکی و تطبیقی یا توانبخشی بیشتر
- درمان دستی شامل بستن آتل و ورزش درمانی
- توصیههای مفید درباره مدیریت کاهش فشار از طریق تغییر وضعیت هنگام خواب و نشستن و ایجاد تغییرات لازم در تخت و صندلی
- مدیریت و آموزش بیماران برای سازگار شدن با تغییرات حسی و مدیریت این تغییرات
- اطلاعرسانی به بیماران درباره تجهیزات مختلفی که برای تسهیل جابهجایی و حرکتشان وجود دارد.
گفتاردرمانی برای فلج مغزی
بیماران مبتلا به فلج مغزی غالباً دچار مشکلات گفتاری و بلع میشوند؛ همچنین برخی در برقراری ارتباط مکتوب و غیرکلامی نیز به مشکل برمیخورند. متخصصین آسیبشناسی گفتار و زبان در موارد زیر به بیماران فلج مغزی کمک میکنند:
- آموزش دادن روش ارتباط برقرار کردن با بیمار مبتلا به اختلال گفتار یا دیسفازی به خانواده و پرستار بیمار
- ارائه توصیههای مفید و مدیریت اختلالات گفتاری با استفاده از وسایل کمک ارتباطی گوناگون
- درمان در مرکز یا خانه بیمار
- کمک کردن به بیمار در برقراری ارتباط مکتوب از طریق تجهیزات تطبیقی
عصبروانشناسی برای بیماران فلج مغزی
فلج مغزی عارضهای مادامالعمر است که میتواند تمامی گروههای سنی را درگیر کند. کنار آمدن با علائم فلج مغزی و از دست دادن استقلال در هر سنی با چالشهای خاصی همراه است. متخصصین عصب روانشناسی بالینی اقدامات زیر را برای کمک به بیماران فلج مغزی انجام میدهند:
- ارزیابی دقیق عملکرد بیمار در حالت شناختی، رفتاری و هیجانی خاصشان
- ارائۀ توصیه، مشاوره، آموزش و نظارت بر عملکرد دیگر متخصصین معالج بیمار و خانواده و پرستاران وی
- مدیریت اضطراب و نوسانات خلقی
ارتزهای مناسب برای بیماران فلج مغزی
ارتزها از مهمترین تجهیزات درمانی هستند که بیماران به آنها نیاز دارند. با توجه به رشد بیمار، ارتز باید به گونهای طراحی، اندازه و تعدیل شود که بهترین مکمل برای درمان و توانبخشی بیماران فلج مغزی باشد. ارتزهای مورد استفاده برای بیماران فلج مغزی شامل ارتز پیشگیری از افتادگی پا، آتل ثابت نگهدارنده روز و شب برای حفظ همترازی و پیشگیری از انقباض، کفی کفش برای بهبود همترازی، حس عمقی و راه رفتن بیمار و تغییر کفش به منظور از بین بردن مشکل هماندازه نبودن بلندی پاها و بهبود همترازی و توانایی حرکتی میباشند. متخصص ارتز با استفاده از این وسایل، بیمار را در درمان و توانبخشی کمک میکند.
