زانوهای ضربدری (genu valgum) نوعی حالت پا و زانو است که هنگامی مشاهده می‌شود که کودک (یا بزرگ‌سال) صاف و با زانوهای کنار هم می‌ایستد، اما کف پاها و قوزک پا دور از هم می‌مانند. نوع مقابل این نقص، پای پرانتزی (genu varum) نام دارد که زمانی مشاهده می‌شود که یک نفر در حالت ایستاده با کف پاهای قوزک‌های به هم چسبیده، فاصله‌ای بین زانوهایش وجود دارد.

زانوهای ضربدری معمولاً با اندازه‌گیری مستقیم زاویه استخوان ساق پا با استخوان ران (زاویه تیبیوفمورال) یا با اندازه‌گیری فاصله میان قوزک‌های پا (فاصله (intermalleolar مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. گاهی اوقات می‌توان از عکس‌ها و یا تصاویر رادیوگرافی برای محاسبه این اندازه‌گیری‌ها استفاده کرد.

زانوی ضربدری بدون عوارض نیست؛ پا ضربدری­ها دچار مشکلات و عوراضی در زندگی روزمره و به خصوص در زمان ورزش کردن می­شوند. با درمان زانوی ضربدری بخصوص در سنین پایین می­توان از بروز عوارض احتمالی آن پیشگیری کرد.

آیا زانوی ضربدری، امری طبیعی است؟

زانو و پاهای ضربدری و پاهای پرانتزی ،بخشی طبیعی از روند رشد و تکامل کودک هستند. الگوی کلاسیک تغییرات در زانو طبق سن در کودکان به این صورت است: پاهای پرانتزی در بدو تولد و خمیده شده پاها به سمت بیرون تا دو سالگی ، ضربدری شدن پاها تا سن ۴ سالگی  و صاف شدن پاها بین سنین ۶ تا ۱۱ سالگی.

ممکن است تنوع نژادی و جنسیتی در زمان و شدت زانو تأثیر داشته باشد. به نظر می‌رسد که دخترها در تمام سنین یک زاویه زانوی ضربدری بیشتری را نسبت به پسران داشته باشند.

اگرچه، پای ضربدری می‌تواند یک مشکل باشد. در حالی که اغلب موارد پای ضربدری، نوعی طبیعی از رشد هستند (زانوی ضربدری فیزیولوژیک)، در صورتی که زاویه زانوی ضربدری بزرگ باشد، اگر در سن بالاتری به وجود بیاید یا پس از هشت سالگی بدتر شود، تنها در یک پا رخ می‌دهد، سبب بروز درد شود و یا باعث لنگی بیمار گردد؛ باید معاینات و بررسی‌های بیشتری انجام بگیرد .

چه چیزی باعث پای ضربدری پاتالوژیک می‌شود؟

زانوی ضربدری پاتالوژیک می‌تواند در برخی شرایط و بیماری‌های عصبی ، مانند فلج مغزی یا اسپنابیفیدا (شکاف ستون فقرات)، تغییر شکل ماهیچه‌ای که روی استخوان‌ها کشیده می‌شود رخ دهد.

بنابراین زانوی ضربدری پاتالوژیک ممکن است یکی از نشانه‌های اولیه یک اختلال اساسی و زمینه‌ای باشد. بیماری‌های استخوان ناشی از فقر مواد معدنی در بدن مانند ریکت،  ممکن است با بزرگی و باز بودن زاویه‌های زانوی در طول دوران کودکی ظاهر شوند. هنگامی که زانوی ضربدری، همراه با کوتاهی قد و دیگر نقایص استخوانی و مفصلی دیده می‌شود، دیسپلازی اسکلتی یا اختلال استخوانی متابولیک ممکن است علت آن باشد.

چاقی در دوران بلوغ با زانوی ضربدری شدیدتر ارتباط دارد و عموماً در کودکان دارای صافی کف پا مفاصل  هایپرموبایل (حرکت بیش‌ازحد مفاصل) دیده می‌شود.

آیا زانوی ضربدری را باید درمان کرد؟

معمولاً این نگرانی پدر و مادر نسبت به نحوه ایستادن یا راه رفتن کودک است که آغازگر بررسی‌های اولیه توسط یک متخصص می‌باشد. کودکانی که با زانوهای ضربدری فیزیولوژیکی در آن‌ها مشاهده می‌شود، نیازی به درمان یا نظارت مداوم ندارند، چرا که با گذشت زمان و رشد، این مشکل خود به خود اصلاح می‌شود.

درمان‌های سنتی و محافظه کارانه از قبیل ورزش و برنامه‌های کاهش وزن برای کاهش چاقی و بهبود حرکت زانو در کودکان، یا بریس یا زانو بند طبی و کفی‌های طبی برای عوارض دردناک آرتروز ناشی از زانوی ضربدری در بزرگ‌سالان می‌توانند مفید باشند. اگرچه، این مداخلات به شواهد علمی بیشتری نیاز دارند تا کاربرد آن‌ها را پشتیبانی کنند چرا که فعلاً در زمان کودکی شواهد زیاد وجود ندارد.

کودکان مبتلا به زانوی ضربدری شدید یا وخیم‌تر ممکن است نیاز به جراحی ارتوپدی داشته باشند تا حالت تراز زانویشان اصلاح شود، به ویژه درد یا ناتوانی مداوم، صرف‌نظر از علت اصلی، وجود داشته باشد.

عمل‌های جراحی بسیاری برای زانوی ضربدری پاتالوژیک وجود دارد.  جراحی hemiepiphysiodesis ، نوعی عمل جراحی رشد هدایت شده است که شامل قرار دادن صفحه فلزی کوچک روی قسمت داخلی زانو برای کاهش روند رشد است در حالی که قسمت بیرونی زانو به رشد خود ادامه می‌دهد. این حالت سپس زاویه زانو را به وضعیتی صاف‌تر اصلاح می‌کند. در یک مطالعه که برای گزارش نتایج حاصل از این عمل بعد از دو سال انجام گرفته است ، از بین ۳۸ مورد زانوی ضربدری، ۳۴ مورد آن اصلاح شدند.

یک عمل جراحی دیگر برای زانوی ضربدری پاتالوژیک، جراحی استئوتومی است که در آن، قسمت بالای استخوان ساق پا و یا قسمت پایین استخوان ران برش داده شده و بخش کوچکی از آن برداشته می‌شود تا حالت تراز زانو اصلاح شود. در مطالعه‌ای در مورد ۲۳ نوجوان و بزرگ‌سال مبتلا به زانوی ضربدری دردناک ناشی از آرتروز، ثابت شد که جراحی استئوتومی منجر به بهبودی‌هایی در توانایی راه رفتن و تراز شدن زانوها پس از دو سال شده است.

چالش­ها و عوارض پای ضربدری برای ورزشکاران

اگر از  اکثر متخصصان ارتوپد، مربیان ورزشی و فیزیوتراپیستها سؤال کنید، همگی بر سر این موضوع توافق دارند که زانو یک ساختاری ست که به راحتی به هم می‌ریزد. آماری از  خود و افرادی را می‌شناسید، با آن‌ها کار کنید، با آن‌ها دوست هستید و یا در ورزشی باهم کار می‌کنید درآورید، که دچار آسیب زانو، جراحی زانو و یا درد زانو مزمن بوده‌اند و هستند، متوجه می‌شوید که افراد زیادی درگیر مشکلات و عوارض این ساختار هستند.

هنگامی‌که یک ورزش‌کار (و غیر ورزشکار) به لحاظ فیزیکی رشد می‌کند و فشار بیشتری را روی زانو اعمال می‌کند، اگرچه  نیروهایی که مفصل زانو تجربه می‌کند می‌توانند در یک “قسمت” بزرگ‌تر باشند – که برای زانوهای ضربدری معمولاً در قسمت بیرونی زانو رخ می‌دهند. در نتیجه این فشارها می‌توانند فاصله‌ای را در قسمت داخلی یا میانی زانو ایجاد کنند و موجب کشیده شدن رباط‌های مدیال (میانه‌ای) نیز شوند.

در خانم‌ها، که پهن‌تر بودن باسن، منجر به افزایش زاویه‌ای می‌شود که استخوان ران در جهت خط میانی بدن قرار می‌گیرد، باید بر روی مکانیک‌های مناسب برای اسکات زدن (خم کردن زانوها) تا ایستادن تأکید بیشتری داشت تا فشارهای وارد بر مفاصل زانو به‌طور مساوی توزیع شود. البته آقایان نیز قطعاً از تشخیص و راهکارهایی برای زاویه‌های زانوی ضربدری معاف نیستند.

چگونه عوارض و مشکلات پای ضربدری را کاهش دهیم؟

این امر بسیار مهم است که مربیان، مربیان ورزشی و مربیان ورزش‌های قدرتی، نحوه تشخیص رفتار زانوی ضربدری را یاد بگیرند و برخی از روش‌های اصلاحی و نکات اساسی را برای کاهش وقوع آن بدانند:

• کامل قرار دادن پا روی زمین: هنگام اسکات زدن، با وزنه یا بدون وزنه ، ورزش‌کار باید به‌طور افقی روی کفش خود فشار آورد و به لبه بیرونی پای خود فشار وارد کند؛ این کار عضله سرینی میانی را تحریک کرده و به تثبیت زانو کمک می‌کند تا هم انعطاف و هم کشش داشته باشد.
• استفاده از دستگاه‌های تناسب‌اندام برای لگن: این دستگاه‌ها همیشه در بسیاری از باشگاه‌ها و مکان‌های ورزشی مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گیرند، اما می‌توانند نقش مهمی در تقویت ماهیچه‌های روتاتور (گرداننده) خارجی که قسمت بالای پا و در نهایت پایین پا را تثبیت می‌کنند ایفا کنند.
• استفاده از نوارهای لاستیکی مچ پا: یک نوار لاستیکی به دور پاهای ورزش‌کار، درست بالای زانو، در حالت اسکات زدن قرار داده شود. هدف از این کار حفظ فاصله میان پاها در طول حرکت اسکات است. اگرچه قرار دادن نوار لاستیکی دور قوزک پا کمک کننده است اما از حرکت زانوها به سمت داخل جلوگیری نمی‌کند.
• نشانه‌های بصری: هنگام انجام تمرینات اسکات، ورزش‌کاران و کسانی که تناسب اندام کار می‌کنند، باید از یک آینه برای دیدن و تشخیص عدم تعادل ، و همچنین برای استفاده از آن دسته از نشانه‌های بصری برای ایجاد اصلاحات استفاده کنند.